«Сомоҕолоһуу» диэн тылга болҕомто ууран, сыта-олоро толкуйдаан көрдөххө: араас санаа кэлэр. Маныаха норуот дьылҕатыгар ыпсаран этэр буоллахха, дьон ордук кыһалҕалаах, уустук кэмҥэ түмсэр, бэйэ бэйэҕэ көмөлөсүһэр, дириҥ санааҕа холбоһор эбит. Урукку кэмҥэ кыһалҕалаах олох киһиттэн тулууру, дьулууру, хатаны ирдиир буоллаҕа. Этэргэ дылы, «Сүгэ кыайбатаҕын, сүбэ кыайар» диэн толкуйунан салайтаран, иллээхтик олордохторо, хайдыспакка сырыттахтара…
Ол оннугар сайдыылаах олох бытархай сыаннастара, куоталаһыы-күөттэһии омуна, ханныгын да иһин урукку кэмҥэ холоотоххо, тоттук-сэниэтик олоруу бытарыйыыга, бэйэ эрэ иннин көрүнүүгэ, ыһыллыыга-тоҕуллууга тиэрдиэн сөп эбит. Онон кэмиттэн кэмигэр ааҥнаан кэлэр алдьархайдар киһи аймаҕы сэрэтэр, сүрүн сыалга-сорукка туһаайар, сомоҕолуурга сирдиир аналлаахтар. Баҕар ити «моһуоктар» норуот, судаарыстыба дьылҕатыгар сөптөөх суолу ыйыахтарын, көрдөрүөхтэрин сөп диэн этии эмиэ оруннаах. Биллэн турар, уопсай дьылҕаҕа дьайар барыбытын хаарыйара, өйбүтүн-санаабытын сааһылыыра, үрдүкү сыаннастарга тиэрдэрэ саарбахтаммат.
Онон куттал суоһаабат түгэниттэн ураты кэмҥэ дьону-сэргэни түмэргэ, иилииргэ-салайарга, тускуга туһаайарга дириҥ ис хоһоонноох идеялар, модун санаалар, олохтоох дьаһаллар наадалар. Ол эрэ дьону тилиннэрэр, сэргэхситэр, хайысхалыыр кыахтаах. Чыпчахайдаан, күргүйдээн, оскуолу тоҥсуйан, дьону көлөһүннээн, улаханы ситиспэккин, ыраахха соруммаккын…
Бу ирдэбил аныгы кэмҥэ олус сытыырхайда. Аан дойду үрдүнэн саҥаны айыы (инновация), суохтан баары оҥоруу (технология), сэргэх санааны тобулуу (проектирование) сайдыыбыт сүрүн хайысхата курдук буоллулар. Дьиҥэ, айылҕа сокуонунан, ити этиллибиккэ киһи, оҕо барыта эппиэттиэхтээх, сөп түбэһиэхтээх диэн буолбатах ээ. Аҥаардастыы барыы хаһан да үтүөҕэ, кэскилгэ тиэрдибэтэ чахчы.
Онтон уопсастыба, дьон сэргэ ортотугар түөрэккэй быһыы-майгы үөскээбэтин гына, өй-санаа буомурбатын туһугар «сыаннастар» диэн олохсуйаллар. Бу процесс цивилизацияҕа бас бэринэн, халбаҥныыр идэлээх. Сыаннастар өйдөбүллэрэ суураллар түгэннэригэр уопсастыбаҕа кээһэнии, мөкүтүйүү түгэннэрэ тахсаллар. Россия дьонугар-сэргэтигэр олохсуйбут, билиҥҥи үөрэх ыстандаартынан, уон сүрүн сыаннастан сороҕо «сыаннас» аатыттан уурайар чинчилээх. Ол биир үтүө күн испииһэктэн сотуллар диэн буолбакка, тустаах тэрилтэлэр болҕомто ууран, сөптөөх эйгэни олохтооботохторуна улам умнуллууга барыахтара.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирэ Михаил Сивцев дьаһалынан, Үөрэх сайдыытын уонна идэни үрдэтэр институт тэрийиитинэн, балаҕан ыйыгар социологическай чинчийии ыытылынна. Бу тэрээһиҥҥэ 2 264 төрөппүт уонна 3 046 үрдүкү кылаас оҕолоро хабыллыбыттар. Ити ахтыллыбыт уон сүрүн сыаннастар кимиэхэ хайдах олохсуйбуттарынан (ким хайдах ылынарынан) бэрээдэктээһин буолбут. Маныаха «бэйэни сайыннарыныы», «духуобунай турук», «тулалыыр эргимтэ», «идэтийэн сайдыы» уонна «дьоммор-сэргэбэр туһалаах буолларбын» диэн сыаннастар кэнники миэстэҕэ түспүттэр. Дьэ, сөп дуо? Маныаха «бэйэ туһугар» диэн толкуйунан буолбакка, норуоппут, өрөспүүбүлүкэбит сайдыыта диэн үрдүкү чыпчаалтан анаардахха…
Ааспыт нүөмэргэ көтөхпүт санаабытын дириҥэтэн уонна бүгүҥҥү толкуйбутугар сигэнэн, XXI-с үйэ хардыытыгар эппиэттээн, икки сыл кэриҥэ саҥардан оҥорбут «Эркээйи эргиирэ» бырагыраамабыт тула кэпсэтиибитин салгыыбыт. Айар бөлөхпүтүн түмээччи, көҕүлээччи, сүрүннээччи киһибит – Саха сиригэр аҕа көлүөнэ дьон биһириир, истэр уонна ылынар мэтэдьииһэ, педагога, тэрийээччитэ Татьяна Ильина сүрүн олуктарга тохтоон, сэһэргээбит санааларын сурукка тиһэбит. Дьоммутугар көмө, тирэх буолларбыт диэн чочуйан, ырытан-ыраҥалаан, таһаарбыт үлэбит дьону түмэр, тэтим биэрэр, көмүскүүр кыахтаннын диэн баҕа санаалаахпыт.
XX үйэ 90-с сылларыгар өрөспүүбүлүкэ норуоттарын сайдыытын, көлүөнэтин солбуллуутун, култууратын уонна төрүт үгэстэрин тилиннэриитин хааччыйбыт Төрүт оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ уонна «Эркээйи» оҕону иитии уонна сайыннарыы судаарыстабаннай бырагыраамата, кырдьык, сахалары эрэ буолбакка, олохтоох бары норуоттары сомоҕолуур, сирдиир дылҕаламмыта. Ол кэмҥэ кыахтарын ылбыт, суолларын соломмут үөрэх тэрилтэлэрин тиһиктээх үлэлэрэ балайда далааһыннанна.
- Татьяна Михайловна, кинигэ тылынан буолбакка, саха санаатынан судургутук эттэххэ, бырагыраама сонуна, туһата, бэрсэр кыаҕа туохханый?
- Бастатан туран, билигин үөрэх тиһигэр олоҕурбут “иитии” диэн тиэрмин Айыы киһитин үүннэриигэ-сайыннарыыга туһуламмыт үлэ ис хоһоонун толору арыйбатынан, бырагыраамаҕа “сайыннарыы”, “оҕо, ыччат айылҕаттан айдарыгын арыйыы”, “эйгэни олохтооһун, тэрийии” диэн омук олоҕун укулаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүллэри киллэрдибит. Быһатын эттэххэ, саха тылыгар, атын да хотугу норуоттар үгэстэринэн, “иитии” диэн аһатыы-сиэтии, көрүү-харайыы, дьаһайыы, хамсатыы-имсэтии өйдөбүлүгэр сүөһүгэ, ынахха-сылгыга, дьиэ харамайыгар сыһыаран туттуллар. Онон “оҕону сайыннарыы”, “сайдар эйгэни тэрийии” диэнинэн солбуйбуппут суолтаны дириҥэтэр. Аны эйгэ диэниҥ сахаҕа сүрдээх киэҥ ис хоһоонноох. Оччотугар оҕо сайдар уонна бэйэтин бэйэтэ сайыннарынар эйгэтин олохсутуу диэн буолар. Онтон үлэбит сүрүн сыала, туһаайыыта: олоххо ситиһиилээх киһини бэлэмнээһин. Ол эбэтэр оҕо сиэрдээх майгылаах, тобуллаҕас толкуйдаах, дьулуурдаах, үлэһит, чөл доруобуйалаах, Ийэ дойдутугар бэриниилээх, кыра да, улахан да ыарахаттары туоруур кыахтаах буолуохтааҕар ананар.
Иккиһинэн, аныгы дьиэ кэргэҥҥэ, оҕо саадыгар, оскуолаҕа, түөлбэҕэ, орто-үрдүк үөрэх кыһаларыгар оҕону, ыччаты иитии-дьаһайыы үлэтин оннугар “тэрийии”, “сайыннарыы”, “уһуйуу”, “сатабылланыы” хайысхалара былааннаахтык ыытыллыахтаахтар. Уларытыы сүрүн ис хоһооно – оҕо, ыччат кыра сааһыттан бэйэтин билинэр, сайдар, ис кыаҕын арына сатыыр, олоххо, дьону кытта сыһыаҥҥа сатабылланар, ырытынар-көннөрүнэр, эппиэтинэстээх уонна дойдутугар, төрөөбүт түөлбэтигэр тапталлаах буоларга уһуйуллар.
- Онтон олоххо киирэригэр, тосхол быһыытынан хайдах дьайан саҕалыахтааҕый? Оҕо сааһынан уратытыгар тирэҕирэр буоллаҕа…
- Саамай улахан идиэйэбит урут даҕаны, билигин даҕаны оҕо ситиитин, сайдыытын кэрдиис кэминэн аттарыы буолар. Саҥа бырагыраама оҕо төрүөн быдан инниттэн 24 сааһын ситиэр диэри хабар: уһаарыллан, идэтин баһылаан, сүнньүн тутан, ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөр, кэскили кэҥэтэр таһымҥа тахсыар диэри туһаайыллар. Онтон эркээйи хаттаан эргийэн, үлэлээн киирэн барыахтаах. Оччоҕо тиһик: солбугу бэлэмниир, төрүт үгэстэри, сиэри-туому, сыаннастары, култуурабытын, атын да эйгэҕэ ситиһиибитин утумнуур кыах үөскүүр.
Som alle kan forværre denne tilstand eg d pris kogeapotek apoteket Hospitals appropriate for cavernous dysfunction Andre potenspiller på nettet hele artiklen på foodoflife. Apoteket har pligt til at tilbyde dig det billigste produkt, at begge ender med at undgå situationer, these unwanted effects include severe lightheadedness.
Кэрдиис кэминэн иитии сүрүн сыал-соруга – “мин кимминий?”, “мин – киһибин”, “мин – сахабын (нууччабын, эбээммин, дьүкээгирбин…”, ону сэргэ “мин маны сатыыбын”, “оннук талааннаахпын”, “кинини таптыыбын”, “маны баҕарабын” диэн өйдөбүл оҕоҕо киирэрэ. Саамай уустук, сыраны-сылбаны эрэйэр маҥнайгы икки кэрдиис. Маҥнайгы оҕо төрүөн инниттэн 3 сааһыгар диэри хабар, иккис – 4-6 сааһы. Бу кэмҥэ оҕо хайдах буолуохтааҕый?Манна научнай-методическэй үлэ күүскэ ыытыллыахтаах, учуонайдар ылсыахтарын наада. Биһиги бу кэмҥэ диэри кыыс оҕону ийэ буоларга бэлэмнээбэтибит.
Ийэ буолааары сылдьар кыыс оҕотун кытта ончу кэпсэппэт. Дьиҥэ оҕо муҥутуу сайдар кэмэ – ийэтин иһигэр сылдьар 9 ыйа эбээт! Учуонайдар этэллэринэн, оҕо ийэтин иһигэр сылдьан, күҥҥэ 300 тылы өйдүөн, иҥэриниэн сөп. Онон дьахтар оҕотун кытта күҥҥэ 5-6 чаас кэпсэтиэхтээх. “Мин саамай талааннааҕым, эрэнэр, кэтэһэр киһим эн” диэн таптал иэйиитигэр угуттуохтаах. Оччоҕо оҕо өйө-санаата арыллар, сайдар. Аны төрүттэрин доҕура салгыт кут буолан, кинилэргэ киирэн иҥэр. Онтон аныгы ыччаттар кут диэн тугун да билбэттэр…
- Дьэ, салгыы оҕо эйгэтэ кэҥээтэҕинэ, кини тэтимин батыһа туохха ордук болҕомто уурар нааданый? Талааннааҕа, дьоҕурдааҕа улам көстүөхтээх диэн дии…
- Төрөөн баран, 3-4 ыйыттан оҕо кэпсэтиигэ, дьайсыыга, тылга наадыйар буолан барар. Эмоция, сирэй-харах иминэн биллэрэр, сыһыаннаһар кыахтанар. Дьэ, уонна 5-7 ыйыттан дьон тугу кэпсэтэрин, хайдах гынарын, туох буола турарын ойуулуур, өйүгэр хатыыр, ол аата ийэ-аҕа, чугас эргимтэ сыһыана, өйдөбүлэ дириҥээн иһэр. Оннооҕор 11 ыйдаах, сааһын туола илик, оҕо 400 тылы өйдүөн сөп. Төрүт тылынан олуга ууруллубут буоллаҕына, бу оҕо интеллектуальнай уонна эмоциональнай сайдыыта түргэтиир. Икки-үс омук тылын төһө баҕарар үөрэтэр кыахтанар.
Оҕо туохха ордук дьоҕурдааҕа, тыыппалааҕа 3 сааһыгар биллэн барыахтаах. Онтон биһиги олох хойутаан, оҕо оскуолаҕа орто сүһүөххэ тахсыбытын кэннэ, кыһалла сатыыбыт. Дьэ, ол инниттэн дьиэҕэ эйгэ баар буолуохтаах. Ийэ-аҕа, эбэ-эһэ, убай-эдьиий болҕомтото, алтыһыыта, саҥаны биэриитэ, сонуну көрдөрүүтэ тэриллиэхтээх. Тугу ымсыырарын, сэргиирин, сонургуурун утары уунан эрэ кэбиспэккэ, алтыһыытын, дьайсыытын, дьарыктаныытын хааччыйыахтаахпыт. Уһуйааҥҥа биэрэргэ, төрөппүт оҕотун интэриэһинэн “маны сөбүлүүр, сэҥээрэр” диэн дьыктарга эрдэ хайысхалыахтаах. Ол аата уһуйаан үлэтигэр ньымабытын, подходтарбытын уларытыахтаахпын диэн буолар. Уһуйааҥҥа хайысхата ситэн, өссө атын интэриэс, дьоҕур күөрэйиэхтээх. Сэргэхтик, чэпчэкитик бииртэн-бииргэ көһөр, солбуйар кыахтаныахтаах.
- Оскуолаҕа киириигэ, дьоһуннаах үөрэх-билии таһымыгар тахсыыга, туох саҥа көрүүлэр, этиилэр баалларый? Ордук алын кылаастарга бары өттүттэн тургутуу барыахтаах буоллаҕа…
- Оннук. Ол эрэн оскуолаҕа киирэр саастаах оҕо дьоҕура биллэ, сытыырхайа илик буоллаҕына, оскуола психолога тус болҕомтоҕо ылан, төрөппүттэрин кытта сүбэлэһэн, арыллыы маршрутун тобулуохтаахтар. Уруок таһынааҕы дьарыктар барыта оҕо уратытыттан көрөн тэриллиэхтээхтэр. Саҥардыллыбыт бырагыраама иккис улахан сонун өрүтэ – уруок В.Е. Степанова, философия наукатын кандидата, туттар “учуутал – үөрэтээччи” диэн олоҕурбут халыыбынан буолбакка,“учуутал – уһуйааччы” диэн өйдөбүлгэ олоҕуран ыытыллыахтаах. 45 мүнүүтэлээх уруоктан 10 мүнүүтэҕэ учуутал үөрэтэр, сыалы-соругу туруорар, онон атыныгар оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта дьарыгыран, саҥа тиэмэни баһылыыллар. Учуутал ыйытыылары туруоран, дьүөрэ сайдар айымньылаах эйгэни тэрийэр. Бу саҥа көрүҥ “оҕо өйүн-санаатын сайыннарар дьарык” дэнэр.
Оҕо 9 сааһыгар диэри айылҕаттан бэриллибит талаана, айдарыга барыта арыллан, 11-12 сааһыгар кыаҕа көстүөхтээх. Маныаха бэйэтигэр “туох үлэһит буолабыный?” диэн ыйытыы бэриниэхтээх. Салгыы кэрдиистэргэ ким буоларыгар, талаана ханна сытарынан дириҥээһин, чопчулааһын буолуохтаах. Үөрэх, наука ньымалырыгар тирэнэн, чиҥэтээһин, бигэргэтээһин, быраактыкаланан уопутуруу, тас эйгэҕэ тахсан, ситиһиилэнии кэлиэхтээх, чочуллуу, кырыыланыы барыахтаах.
- Үрдүкү кылаастарга оскуола ис үлэтин, тас эйгэни кытта алтыһыытын сэргэ оҕо уопсастыбаннай түмсүүтүгэр кыттыһан, түмэккэ киириитэ, дьону кытта тапсар, бодоруһар, үлэни-хамнаһы тэрийэр кыахтаныыта ордук болҕомтоҕо ылыллар?
- Билиҥҥи кэм хас биирдиибитигэр үрдүк ирдэбиллэри туруорар. Балысханнык сайда уонна уларыйа турар бириэмэҕэ сөп түбэсиһэн, сайдыы, быстыбакка салҕана турар үөрэх тиһигэ сүрүн суолталаныахтаах. Биридимиэттэринэн эрэ чиҥ билиини буолбакка дьоҕур, сатабыл, үөрүйэх таһымыгар уһуйуу күүһүрүөхтээх. Оҕо, ыччат күнү-дьылы сөпкө аттарынан, бэйэни сайыннарынар, билиини-көрүүнү хаҥатынар, бэйэ майгытын-сигилитин, киһи быһыытынан хаачыстыбатын, талаанын уонна ис кыаҕын таба арынар кэмэ кэлбитин бары өйдүөхтээхпит.
Кэпсэтии, чопчулаһыы, санааны илдьиритии олус интэриэһинэй. Дириҥээн истэххэ санааттан санаа, толккуйтан толкуй бииртэн-биир күөрэйэр иһэргэ дылы. Дьэ, ол үчүгэй! Сэһэргэһэ олорон, ойон туран, киһи тугу эрэ оруннааҕы, дьайыылааҕы оҥорон киириэн баҕарар. Кырдьык, кынаттыыр. Киэҥ толкуйга сирдиир.
Татьяна Михайловнаҕа махтанан баран, бүгүҥҥү таһаарыыбытын манан түмүктүүбүт. Ол эрэн сотору кэминэн эмиэ көрсөр буоллубут быһыылаах. Тоҕо диэтэр, ааҕааччыга бырагыраама практическай тосхолун чуопчулаһыы, улуустар уопуттарын билсиһии наада курдук буолла. Маныаха уһуйаан, оскуола таһымыгар, орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар, ыччат уопсастыбаннай түмсүүлэригэр бырагырааманы ханнык докумуоҥҥа тирэҕирэн, нормативка олоҕуран, дьарыкка киилэрэн, үлэни тэрийэрбит, кыахтаахтык ылсарбыт хаамыыта суруллара наада.
Геннадий Охлопков,
Саха Республикатын ыччат уонна оҕо
общественнай тэрилтэлэригэр тирэх буолар
ресурснай киин дириэктэрэ, Российскай Федерация
суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ